تراز پرداخت (BOP) چیست؟

یکی از موارد مهم در زمینه معاملات اقتصادی اشخاص مقیم یک کشور با خارج، تراز پرداخت است که به نوعی، سند ثبت شده ای از انجام معاملات و مبادلات افراد حقیقی و حقوقی می باشد. بسیاری از مقامات دولتی، با بررسی تراز های پرداخت، وضعیت اقتصادی کشور را در زمینه انجام فعالیت های اقتصادی داخلی و خارجی مورد ارزیابی قرار داده و تحلیل و بررسی می کنند. در این مطلب، شما را با مفهوم تراز پرداخت، انواع آن و برخی نکات مهم در آن زمینه آشنا می کنیم.

تراز پرداخت چیست؟

همان طور که گفته شد، تراز پرداخت روشی است که کشور ها، به منظور نظارت بر تراکنشات پولی بین المللی در دوره ای خاص استفاده کرده که اغلب، هر سه ماه و هر سال تقویمی محاسبه خواهد شد. در این تراز، تمامی معاملات انجام شده مانند واردات کالا از چین، کره، روسیه و دیگر کشور ها، به وسیله بخش خصوصی و دولتی، برای تعیین مقدار پول در داخل و یا خارج از کشور محاسبه شده که هر کشوری در صورت دریافت پول، اعتبار کسب کرده و اگر پولی پرداخت کرده باشد، به عنوان بدهکار محسوب خواهد شد. به طور کلی، تراز پرداخت باید صفر بوده و تمامی دارایی ها و بدهی ها، دارای تعادل باشند. هر چند در عمل، این گونه نبوده و برخی از کشور ها، دارای کسری یا مازاد در تراز پرداخت هستند.

مراحل محاسبه تراز پرداخت

به طور کلی، مراحل محاسبه تراز پرداخت، به شرح زیر است:

1. لازم است ابتدا، مانده حساب جاری که شامل اعتبارات و بدهی های تجارت کالا های مختلف است، مشخص شود.
2. در مرحله بعد، حساب سرمایه که همان واگذاری یا تحصیل دارایی های غیر مالی مانند زمین یا سایر دارایی های فیزیکی است، تعیین شود.
3. در این مرحله، مانده حساب مالی مشخص شده که همان ورودی و خروجی پول بین المللی مربوط به سرمایه گذاری است.
4. در مرحله آخر نیز، فرمول محاسبه تراز پرداخت با اضافه کردن مانده حساب جاری، مانده حساب سرمایه، مانده حساب مالی، معین خواهد شد.

اهمیت تراز پرداخت

وجود داده های تراز پرداخت، برای بسیاری از کاربران و مدیران مهم و ضروری بوده و بسیاری از سرمایه گذاران، سیاست گذاران دولت، بانک مرکزی، تجار و غیره، از این تراز برای تصمیمات مهمی استفاده می کنند. بسیاری از داده های موجود در تراز پرداخت، متاثر از برخی متغیر های کلان اقتصادی مانند نرخ ارز، سطح قیمت، نرخ بهره، اشتغال و تولید ناخالص داخلی می باشند. تمامی سیاست های پولی و مالی به صورتی شکل می گیرند، که به اهداف خاصی دست پیدا کرده و تاثیر فراوانی بر تراز پرداخت ها بگذارند. همچنین، بسیاری از کسب و کار ها نیز، برای انجام تجزیه و تحلیل پتانسیل بازار کشور در کوتاه مدت، از تراز پرداخت استفاده می کنند. لازم است بدانید، احتمال واردات در یک کشور با کسری زیاد، به میزان کشوری با مازاد زیاد نبوده و دولت ممکن است برخی سیاست های محدودیت تجاری، مانند سهمیه بندی یا تعرفه ها را، برای آن ها اعمال و اجرا کند.

انواع تراز پرداخت

به طور کلی، تراز پرداخت به سه دسته تقسیم می شود که هر کدام، دارای زیر مجموعه های مختلفی بوده و نوع متفاوتی از تراکنش های پولی بین المللی را به خود اختصاص داد اند. در ادامه، به بررسی هر کدام از انواع مختلف تراز پرداخت می پردازیم:

1. حساب جاری

یکی از انواع تراز پرداخت ها حساب جاری می باشد که از آن، برای علامت گذاری ورودی و خروجی کالا ها و خدمات به یک کشور استفاده می شود. همچنین، سود به دست آمده از بسیاری از سرمایه گذاری ها، چه به صورت دولتی و چه خصوصی، به حساب جاری وارد خواهد شد. حساب جاری، شامل اعتبارات و بدهی های تجارت کالا مانند مواد خام و کالا های ساخته شده که خریداری یا فروخته و واگذار می شوند، همچنین خدمات دریافت های گردشگری، حمل و نقل، هزینه های مهندسی، خدمات تجاری، حق اختراع، حق چاپ و غیره می باشد. علاوه بر این، بسیاری از دریافتی ها از طریق دارایی های درآمد زا مانند سهام نیز، در حساب جاری ثبت خواهد شد. آخرین قسمت حساب جاری، نقل و انتقالات یک طرفه بوده که اعتباراتی هستند که اغلب حواله های کارگری می باشند. این حواله ها، حقوق بازگردانده شده به کشور اصلی یک تبعه کار در خارج از کشور و یا کمک های خارجی است که مستقیما دریافت خواهد شد.

2. حساب سرمایه

نوع دیگری از تراز پرداخت، حساب سرمایه است که تمامی نقل و انتقالات سرمایه بین المللی در آن ثبت خواهد شد. این نقل و انتقالات، شامل تحصیل یا واگذاری دارایی های غیر مالی مانند زمین و دارایی های تولید نشده مانند مواد معدنی که برای استخراج الماس استفاده می شود، می باشند. همچنین، حساب سرمایه به تمامی جریان های پولی حاصل از بخشودگی بدهی، انتقال کالا و دارایی های مالی از طریق مهاجران خروجی یا ورودی به کشور، انتقال مالکیت بر دارایی های ثابت، انتقال وجوه دریافتی برای فروش یا تحصیل دارایی های ثابت، مالیات هدیه و ارث، عوارض فوت و خسارات بیمه نشده به دارایی های ثابت نیز گفته می شود.

3. حساب مالی

یکی دیگر از انواع تراز پرداخت، حساب مالی است که در آن، جریان های پولی بین المللی مربوط به سرمایه گذاری در تجارت، املاک و مستغلات، اوراق قرضه و سهام ثبت شده و علاوه بر آن، تمامی دارایی های دولتی مانند ذخایر جهانی، طلا، حق برداشت ویژه، دارایی های خصوصی در خارج از کشور، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، دارایی های متعلق به اتباع خارجی چه به صورت خصوصی و چه رسمی، در حساب مالی ثبت خواهند شد.

مفهوم قانون تعادل در تراز پرداخت

یکی از قوانین مهم در تراز پرداخت، قانون تعادل بوده که در آن لازم است، حساب جاری در مقابل مجموع حساب های سرمایه و مالی دارای تعادل باشد. هر چند وجود برخی عوامل، مانند نوسانات ارز و تغییر در ارزش پول، به این ناهماهنگی و عدم تعادل دامن خواهد زد. در صورتی که کشوری، دارایی ثابت خارج از کشور داشته باشد، این مبلغ، به عنوان خروجی حساب سرمایه مشخص شده و فروش آن دارایی، به عنوان جریان ورودی حساب جاری محسوب شده و در نهایت، کسری حساب جاری تامین خواهد شد. وقتی کشوری کسر حساب جاری داشته باشد، کشور از دارایی های سرمایه ای برای کالا ها و خدمات بیشتر چشم پوشی کرده و در صورتی که کشوری برای تامین کسری خود اقدام به دریافت وام کند، این موضوع به عنوان جریان ورودی سرمایه، در تراز پرداخت ثبت خواهد شد.

اهمیت آزاد سازی حساب ها در تراز پرداخت

به دلیل افزایش مبادلات مالی و تجارت جهانی در اواخر قرن بیستم، آزاد سازی اقتصاد کلان و تراز پرداخت در بسیاری از کشور های در حال توسعه آغاز شد. همچنین، با ظهور رونق اقتصادی در بازار های جدید، از بسیاری از کشور های درحال توسعه خواسته شد، تا محدودیت های مبادلات سرمایه و حساب ها را آزاد کرده تا در نهایت، جریان های ورودی از این سرمایه استفاده نمایند. هر چند برخی از اقتصاددانان بر این باور بودند که، آزاد سازی حساب ها و رفع محدودیت ها در تراز پرداخت، منجر به بحران های مالی در برخی از کشور های نوظهور خواهد شد. بسیاری از این کشور ها، دارای سیاست های کلان اقتصادی محدود کننده ای بودند که به موجب آن، از مالکیت خارجی بر دارایی های مالی و غیر مالی جلوگیری می شد.

 با انجام آزاد سازی حساب ها در تراز پرداخت، بسیاری از بازار های سرمایه در زمینه واردات و صادرات کالا، رشد کردند و علاوه بر ایجاد بازاری شفاف تر و پیچیده تر برای سرمایه گذاران، سرمایه گذاری مستقیم خارجی نیز به وجود آمد. به طور مثال، سرمایه گذاری در یک نیروگاه جدید، کشور را با فناوری های نوین و کارآمد آشنا کرده و در نتیجه، تولید ناخالص داخلی کشور با حجم بیشتر افزایش خواهد یافت. همچنین، آزاد سازی حساب ها در تراز پرداخت، به دلیل اجازه دادن به تنوع بیشتر در بازار های مختلف، ریسک کمتری نیز دارد.