به طور کلی واژه لجستیک به سیستمی اشاره دارد که در آن فرایند پخش، انبارداری، توزیع و ارسال محموله از مبدا به مقصد آسان تر و سریع تر انجام می شود. لجستیک انواع گوناگونی دارد و یکی از پرکاربردترین انواع آن لجستیک معکوس است. لجستیک معکوس به طور کلی به فرایندی اشاره دارد که محصول یا کالا از مقصد به دست تامین کننده آن می رسد. در واقع به بازگشت کالا از سمت مشتری اشاره می کند. اما در ادامه بیشتر با مفهوم لجستیک معکوس آشنا می شویم.
لجستیک معکوس چیست؟
در زنجیره تامین، فرایندها و عملیات مختلفی صورت می گیرند که یکی از آن ها لجستیک معکوس است. در لجستیک معکوس محصول به دلایل مختلف از سمت مشتری به مرکز توزیع پس فرستاده می شود. در واقع به فرایند مرجوع کالا از مقصد به انبار، لجستیک معکوس یا Reverse Logistics می گویند. این نوع لجستیک، فرایند بازگشت کالا از مصرف کننده به تولیدکننده را مدیریت می کند.
با این حال که برخی از شرکت های تولیدی داخلی امروزه چندان به این مفهوم توجهی نمی کنند، اما بسیاری از تامین کنندگان بزرگ جهانی روی آن تمرکز داشته و حتی اقدام به اخذ گواهینامه ISO جهت عملیات مرجوع کالا کرده اند.
به کمک لجستیک معکوس، مدیران یک سازمان می توانند فرایندهای بازگشتی و مرجوعی کالا و همچنین کنترل میزان ورودی آن ها به سازمان را به شکل شایسته ای مدیریت کنند. پروسه لجستیک معکوس درست از زمانی آغاز می شود که مصرف کننده یا همان مشتری محصول دریافت شده را به کمک زنجیره تامین مجددا به فروشندگان یا تولید کنندگان آن برمی گرداند. چیزی که لجستیک معکوس بیش از همه به آن توجه دارد این است که بهینه سازی فرایند بازگشت کالا و پیشگیری از به هدر رفتن منابع به بهترین شکل ممکن انجام شود.
کاربردهای لجستیک معکوس چیست؟
احتمالا برای شما هم این سوال پیش آمده که لجستیک معکوس دقیقا در چه زمان هایی بیشترین کاربرد را دارد؟ اصلا در چه مواقعی از این سیستم استفاده می شود؟ ما در این بخش به برخی از مهم ترین کاربردهای لجستیک معکوس اشاره می کنیم. این موارد به شرح زیر هستند:
- زمانی که مشتری برای تعمیر قسمتی از کالا یا تعویض آن، اقدام به بازگشت کالا به مرکز فروش آن می کند.
- زمانی که مشتری تمایل دارد محصول خریداری شده، مجددا نوسازی شود.
- زمانی که نیاز به بازیافت محصول است. ( این مورد بیشتر در مورد مواد غذایی و مواد بهداشتی است.)
- همچنین در مواردی که محصولات توزیع شده در بازار بیش از حد لازم هستند. در نتیجه در چنین شرایطی لازم است کالاهای اضافی به سمت مرکز توزیع کننده یا تولیدکننده آن مرجوع شوند.
برای درک بهتر مفهوم لجستیک معکوس، برای یکی از موارد مذکور مثالی را ارائه می کنیم. تصور کنید شما به عنوان یک تاجر اقدام به واردات کالا از چین کرده اید و به طور مثال از یک تامین کننده چینی لوازم خانگی خریداری کرده اید. اما پس از تحویل گرفتن یا در گمرک متوجه می شوید که کالا معیوب است، در این صورت باید اقدام به بازگشت کالا های معیوب به تامین کننده کنید. بنابراین توصیه می شود برای جلوگیری از بروز این اتفاق یک نمونه از کالا را بررسی کنید و از یک بازرس شرکت های بازرگانی واردات در این خصوص کمک بگیرید، چرا که در صورت معیوب بودن کالا گمرک اجازه ورود کالای معیوب را به شما نخواهد داد و باید آن را به تامین کننده بازگردانید که به این فرایند بازگشت کالا به سوی تامین کننده، لجستیک معکوس می گویند.
بهتر است به این نکته اشاره کنیم که شرکت های تامین کننده محصول در عین حال که باید به درستی سیستم لجستیک معکوس را در سازمان خود پیاده سازی کنند، نیاز است تا حد امکان تعداد کالاهای مرجوعی خود را کاهش دهند. این در واقع مفهوم مدیریت درست لجستیک معکوس است.
مهم ترین اجزای لجستیک معکوس
لجستیک معکوس که به زنجیره تامین معکوس نیز شناخته می شود از چند جزء یا عنصر اصلی تشکیل می شود که در ادامه هر کدام از انواع آن را معرفی می کنیم. این اجزا شامل موارد زیر می شوند:
- مدیریت بازگشت
- قوانین و رویه بازگشت
- بازسازی یا نوسازی
- مدیریت بسته بندی
- کالاهای به فروش نرفته
- پایان عمر
- شکست در تحویل
- بازیابی مجدد
- تعمیرات و نگهداری
1. مدیریت بازگشت
هر فروشگاهی برای بازگشت و مرجوع کردن کالاهای خود از یک سری قوانین پیروی می کند. این در واقع همان مدیریت بازگشت کالاست. به نحوی که مشتریان نیز می توانند براساس این قوانین محصولات را به فروشگاه مرجوع کنند. اقداماتی که در زمینه مدیریت بازگشت کالا انجام می شوند باید سریع، مستقیم و قابل کنترل باشند. همچنین فروشگاه باید تمام تلاش خود را به کار گیرد برای اینکه تا حد امکان از مرجوع شدن کالا جلوگیری کند.
2. قوانین و رویه بازگشت
یک مجموعه فروش باید در حوزه فروش کالا سیاست هایی را تعیین کند. مجموعه این سیاست ها، کمک می کنند تا هم کارکنان سازمان و هم مشتریان برای مرجوع کردن کالا به خوبی راهنمایی و هدایت شوند و براساس این قوانین عمل کنند.
3. بازسازی یا نوسازی
در برخی مواقع یک سری کالاهای مرجوعی قابل بازیافت و قابل استفاده هستند. این عمل کمک می کند تا از هدر رفت منابع به شکل چشمگیری جلوگیری شود. در بخش بازسازی یا نوسازی، محصولات معیوبی که پس از تعمیرکه قابل استفاده هستند، تعمیر یا حتی تعویض می شوند تا امکان استفاده مجدد از آن ها فراهم شود و ضایعات تا حد امکان کاهش پیدا کنند.
4. مدیریت بسته بندی
این بخش نیز بیشترین تمرکز خود را روی کاهش ضایعات تولیدی گذاشته است. از این رو از مواد بسته بندی تا حد امکان چندین بار استفاده می شود تا هم از محصولات در زنجیره تامین محافظت شود و هم میزان پسماندها به حداقل ممکن برسد.
5. کالاهای به فروش نرسیده
گاهی ممکن است خرده فروشان به دلیل داشتن موجودی محصول از قدیم، فروش کم و مواردی از این دست، یک سری محصولات را به محل تولید یا توزیع مرجوع کنند. در اینجا با اصطلاحی به نام کنترل کالاهای به فروش نرسیده مواجه هستیم که مربوط به سیستم لجستیک معکوس می شود.
6. پایان عمر
برای پیشگیری از چالش ها و آلودگی های زیست محیطی باید محصولاتی که عمر آن ها به پایان رسیده و جزء دورریزها هستند مدیریت و کنترل شوند.
7. شکست در تحویل
گاهی اوقات عملیات تحویل محصول به مشتری موفقیت آمیز نیست. در اینگونه مواقع محصولات برای اصلاح و رفع مشکل به مراکز سورتینگ انتقال داده می شوند. کنترل این محصولات برعهده سیستم لجستیک معکوس است.
8. بازیابی مجدد
این بخش به استفاده مجدد و دوباره از محصولاتی اشاره دارد که زمان استفاده از آن ها به پایان رسیده و یا قطعات آن ها از رده خارج شده است و دیگر کارایی ندارند.
9. تعمیر و نگهداری
در این بخش وسایل و محصولاتی که نیاز به تعمیر و رسیدگی دارند، تعمیر شده و بازاریابی و تبلیغات برای عرضه مجدد آن ها به بازار فروش انجام می شود. به نحوی که محصول به گروه دیگری از مصرف کنندگان ارائه می شود.