در پی انفجار مهیب 6 اردیبهشت 1404 در اسکله شهید رجایی بندرعباس، یکی از بزرگترین بنادر تجاری ایران، زنجیره‌ای از اختلالات در شبکه واردات و صادرات کشور ایجاد شده است. این حادثه که منجر به کشته شدن دستکم 25 نفر، مصدومیت 752 نفر، مفقودی 6 نفر و تخریب زیرساخت‌های حیاتی شد، نه تنها بحران انسانی به همراه داشت، بلکه ضربه‌ای جدی به اقتصاد ایران وارد کرد و زنجیره تأمین کالاهای حیاتی کشور را با اختلالات بی‌سابقه‌ای مواجه کرد. این بندر که سهم 55 درصدی از حجم تجارت خارجی ایران را به خود اختصاص داده بود اکنون به اقتصاد کشور شوک بزرگی وارد کرده است. در این گزارش، تأثیرات این حادثه بر اقتصاد و پیامدهای کوتاه‌مدت و بلند مدت آن بر زنجیره واردات و صادرات ایران را تحلیل می‌کنیم.
یک بحران تجاری با پیامدهای اقتصادی گسترده
1. توقف موقت فعالیت‌های بندری و اختلال در زنجیره تأمین
- تعلیق عملیات تخلیه و بارگیری: بلافاصله پس از انفجار، فعالیت‌های تجاری در این بندر متوقف شد. گمرک ایران تنها دو روز بعد اجازه پهلوگیری نخستین کشتی را صادر کرد، اما عملیات تخلیه و بارگیری «تا اطلاع ثانوی» تعلیق باقی ماند.
- خسارات به زیرساختها: تخریب ساختمان‌های اداری، آسیب به کانتینرها و تجهیزات بارگیری، روند ترخیص کالاها را مختل کرد. به گفته مقامات، 80% عملیات اطفای حریق انجام شده است، اما بازسازی زیرساختها زمانبر خواهد بود.
- وابستگی اقتصاد به یکاین بندر بزرگ: سهم 55 درصدی این بندر در تجارت خارجی ایران وابستگی زیاد اقتصاد کشور به این بندر مهم را نشان میدهد. توقف ناگهانی عملیات، نه تنها فرایند ترخیص کالا را در این بندر مختل کرد، بلکه فشار به دیگر بنادر کشور مانند امام خمینی (سهم ۵۸ درصدی از واردات کالاهای اساسی) و امیرآباد را دوچندان کرد.
- فاجعه در سکوت تحریم‌ها: در اوج فشار تحریم‌ها، وقتی ایران تمام تلاش خود را برای روان‌سازی جریان کالاهای حیاتی به کار بسته بود، این حادثه ضربه‌ای مهلک وارد کرد. تعمیر زیرساخت‌های تخریب شده نه هفته‌ها، که ماه‌ها زمان می‌برد، تأخیری که مثل بمبی ساعتی، انباشت کالاها در بنادر دیگر را به مرز انفجار کاری می‌رساند! اگر چاره‌ای اساسی اندیشیده نشود، این تاخیرها زنجیره‌ای از اختلالات را در تأمین مایحتاج مردم ایجاد خواهد کرد.
2. کاهش واردات کالاهای اساسی و تهدید امنیت غذایی و دارویی مردم
براساس آمار گمرک ایران و به گزارش به گزارش رجانیوز، سهم این بندر از واردات کالاهای اساسی تنها 8% است. عمده کالاهای اساسی مانند گندم و دارو از طریق بنادر دیگر مانند امام خمینی (58 درصد) و امیرآباد (13 درصد) وارد می‌شود. با این حال، انفجار اخیر ممکن است فشار بر این بنادر را افزایش دهد، به ویژه با توجه به ذخیره سازی مواد شیمیایی و کانتینرهای حساس در محوطه سینا.
3. نوسانات ارزی و افزایش قیمت سکه نشانه‌هایی از آشفتگی بازار
- رشد ناگهانی نرخ دلار: اختلال در جریان کالاها باعث شد قیمت دلار در بازار آزاد از مرز 82 هزار تومان عبور کند.
- صعود قیمت سکه: قیمت سکه بهار آزادی در کمتر از 24 ساعت به 74 میلیون تومان رسید. این نوسانات نشان دهنده نگرانی فعالان اقتصادی از تداوم اختلالات در شبکه تجاری است.
- فشار به بانک مرکزی: حدود 47 درصد از درآمد گمرک ایران از این بندر تأمین می‌شد. اکنو توقف موقت فعالیت‌ها در اثر این حادثه، درآمد ارزی دولت را کاهش داده و فشار بر ذخایر بانک مرکزی را افزایش میدهد.
- فرار سرمایه به سمت دارایی‌های امن: رشد قیمت سکه و دلار، واکنش سرمایه‌گذاران به کاهش ارزش پول ملی را به همراه داشته است. این روند در صورت تداوم اختلالات تجاری، می‌تواند به افزایش نرخ بهره و کاهش رشد اقتصادی بینجامد.
4. چالش‌های ترخیص کالا و کمبود تجهیزات: از قطعی سامانه‌ها تا صف‌های کیلومتری تریلی‌ها
- مشکلات فنی: قطعی سامانه‌های گمرکی و کمبود لودر و بالابر، صفی طولانی از تریلی‌ها را ایجاد کرده است.
- تأخیر در ترخیص کالاهای فاسدشدنی: مواد غذایی و داروهایی که در کانتینرها گیر افتاده‌اند، با خطر فساد مواجهند. استفاده از کانتینرهای یخچالی نیز هزینه‌های ترخیص را افزایش داده است.
- ضعف مدیریت بحران: فقدان برنامه‌ریزی برای مواقع اضطراری (مانند سیستم‌های جایگزین سامانه‌های گمرکی)، سوالاتی جدی درباره درس گیری از حوادث پیشین مانند فروریختن پلاسکو یا متروپل آبادان ایجاد کرد.
5. واکنش‌های بین‌المللی و مقایسه با فجایع مشابه
- پیشنهاد کمک روسیه: به گزارش ایسنا، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه روز یکشنبه و در پی انفجار در بندر شهید رجایی، تسلیت و همدردی خود را در پی جان‌باختن و مجروحیت تعدادی از ایرانیان، ابراز کرد و در این پیام آمادگی خود را برای کمک اعلام کرد و گفت: آماده‌ایم به ایران در کاهش اثرات این فاجعه کمک کنیم. پیشنهاد کمک روسیه برای بازسازی زیرساختها، اگرچه از نظر سیاسی حاوی پیام‌های دوگانه‌ای است، اما می‌تواند فرصتی برای جبران بخشی از خسارات باشد.
- مقایسه با انفجار بیروت: برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز این حادثه را با انفجار بیروت در سال 2020 مقایسه کردند، اما سفیر ایران در لبنان این مقایسه را نادرست دانست. چرا ایرن مقایسه نادرست است؟ انفجار بیروت ناشی از ذخیره‌سازی غیر استاندارد نیترات آمونیوم بود، در حالی که علت انفجار بندرعباس هنوز مشخص نیست. این تفاوت، مقایسه را از نظر فنی بی‌اساس می‌کند، اما از نظر روانی، هر دو حادثه به بحران مدیریت ریسک مرتبط هستند.
6. پیامدهای بلندمدت بر اقتصاد ایران
- کاهش درآمد گمرکی: 47% از درآمد گمرک ایران از این بندر تأمین می‌شود. توقف فعالیت‌ها حتی به‌صورت موقت، می‌تواند شکاف مالی ایجاد کند.
- تضعیف اعتماد سرمایه‌گذاران: سابقه حوادث مشابه مانند متروپل آبادان و پلاسکو، نگرانی‌ها درباره مدیریت بحران و ایمنی زیرساختها را تشدید کرده است و ایران را در رتبه‌بندی‌های امنیت سرمایه‌گذاری با افت مواجه کرده است.
نتیجه‌گیری
انفجار اسکله شهید رجایی نه تنها یک فاجعه انسانی بود، بلکه ضربه‌ای سخت به شبکه تجاری ایران وارد کرد. با توجه به سهم 55 درصدی این بندر از صادرات و واردات کشور، بازسازی سریع زیرساختها و بهبود استانداردهای ایمنی برای جلوگیری از تکرار چنین حوادثی حیاتی است. در کوتاه‌مدت، افزایش فشار بر بنادر دیگر و نوسانات بازار، چالش‌های پیشروی اقتصاد ایران را دوچندان خواهد کرد.